7) 120 वर्षाच्या उत्सवा दरम्यान या रथाने अनेक संकटाचा सामना केला. रथाची चाके अनेकदा वाटेत, नाल्यात अडकली, बलोपासक असलेल्या तरुणांनी ती बाहेर काढली, 50 वर्षांनंतर दरम्यान या रथाची दुरुस्ती करण्यात आली. त्यानंतर या रथाच्या दुरुस्तीची गरज आजतागायत भासलेली नाही. हनुमान जयंतीला चंद्रशेखर चौकातून पूर्वापार मिरवणूक काढण्यात येते. या मिरवणुकीत संपूर्ण संगमनेरवासी सहभागी होतात. ही अभूतपूर्व गर्दी आणि लोकांचा उत्साह पाहून ब्रिटिश प्रशासनाचे हृदय हेलावले. ब्रिटिश प्रशासनाने या रथोत्सवावर बंदी घातली, परंतु तरीही हनुमान जयंतीला रथयात्रा काढण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. खूप संघर्ष झाला. अनेकांवर अत्याचार झाले, लोकांना पकडून तुरुंगात टाकण्यात आले, मारहाण करण्यात आली, तरीही या रथोत्सवाची परंपरा पाळली गेली. 

8) *_लाकडी मूर्ती केली जप्त रथोत्सवावर दोन वर्ष बंदी* 17 एप्रिल 1927 रोजी हनुमान जयंतीला रथ काढण्याची तयारी सुरू झाली. यात्रेला सुरुवात होऊन रथ संगमनेर येथील सोमेश्वर मंदिरात पोहोचला. याठिकाणी पोलिसांनी रथ थांबवून रथाचा मार्ग बदलण्यास सांगितले, मात्र एकदा पुढे गेलेला रथ परत आणणे धार्मिक परंपरेच्या विरोधात असल्याने पोलीस आणि हनुमान भक्तांमध्ये संघर्ष झाला. चार-पाच दिवस रथ तिथेच उभा होता. हनुमान भक्त तिथे जावून पूजा करत राहिले. अखेर 22 एप्रिल 1927 रोजी रथ पोलीस बंदोबस्तात भडंग बाबा मस्जिद मार्गावरून जात असताना विरोध झाला. नंतर रथ मिरवून पुन्हा मंदिरात आणण्यात आला. पुन्हा दोन वर्षानंतर 5 एप्रिल 1929 रोजी हनुमान जयंतीच्या दिवशी पोलीस प्रशासनाने शहरात 144 कलम लागू केले. 1927 ते 1929 या काळात रथोत्सवावर दोन वर्ष कडक बंदी घालण्यात आली. तरीही रथयात्रा काढण्याचा प्रयत्न झाला, मात्र हनुमान भक्तांना अपयशाला सामोरे जावे लागले. तत्कालीन प्रशासनाने रथोत्सवावर तर बंदीच घातली .एवढेच नव्हे तर हनुमानजींची लाकडी मूर्तीही जप्त केली.

9_)_*रणरागिणी महिलांनी हाती घेतली रथोत्सवाची दोरी__* 1929 साली रणशूर झुंबराबाई औसक (अवसक) यांनी हनुमान जयंतीला रथयात्रेचा पुढाकार घेतला. झुंबराबाईने शूर महिलांची फौज तयार केली आणि रथात हनुमानाचे चित्र ठेवून श्री हनुमान जयंती रथोत्सवाची तयारी सुरू केली. ही तयारी पाहून ब्रिटिश प्रशासनानेही रथयात्रा रोखण्यासाठी संपूर्ण फौजफाटा तैनात केला. मग तो दिवस आला आणि वेळ आली, ज्याची इतिहासात नोंद झाली. तो क्षण होता संगमनेर मधील स्वातंत्र्य संग्रामाचा. ब्रिटिश फौजदाराने रथ थांबवला झुंबराबाईने हनुमानजींचे चित्र रथात ठेवले. नियमा नुसार यथासांग पूजा झाली. कारण श्री हनुमानजींची लाकडी मूर्ती अजूनही इंग्रजांच्या ताब्यात होती. झुंबराबाई औसक तिच्या सोबत असलेल्या शेकडो दबंग महिला सेना हा हनुमानाचा रथ ओढत होत्या. त्यामध्ये बंकाबाई परदेशी, लीलाबाई पिंगळे (मोरोपंत पिगले यांचे वंशज). सोनूबाई तांबे, बस्सीबाई ढोरे, गजीबाई पोकळे, ठकूबाई बुरसे या महिलासह शे सव्वाशे महिला अ्ग्रभागी होत्या. चंद्रशेखर चौकातून रथ बाहेर येताच इंग्रज फौजदाराने रथासमोर उभे राहून रथ थांबवला. फौजदाराने रथ थांबवताच रथात सामील असलेल्या महिलांनी इंग्रज सैनिकांवर नारळ, दगड, हळद, सुपारी हातात जे काही होते ते घेऊन हल्ला केला. अधिका-यांना पळून लावले.  

----- Advertisements -----

 10) *पोलिस अधिका-यांना देण्यात येऊ लागला सन्मान*_* इंग्रजांनी सामंजस्याचा हात पुढे केला. महिलांचा उत्साह आणि जोश पाहून इंग्रज सरकारला समेट करणेच योग्य वाटले. ब्रिटीश प्रशासनानेही हनुमानजींची लाकडी मूर्ती पूर्ण सन्मानाने झुंबराबाईला परत केली. इंग्रजांच्या या नरमाईनंतर प्रशासनाचे सहकार्य मिळत असताना रथोत्सवाच्या पहिल्या पूजेचा मानही प्रशासकीय अधिकाऱ्याला द्यावा असा निर्णयही घेण्यात आला. आणि अखेर विजय रथोत्सव संपन्न झाला. तेव्हा पासून या उत्सवात पोलिस अधिकारी यांना हा मान देण्यात येऊ लागला. पोलिसांचा बँडही सहभागी होऊ लागला.

 11)_*झुंबराबाई बद्दल आदर*_ 1929 पासून श्री हनुमान जयंती रथोत्सवाची कमान झुंबराबाई औसक ( अवसक) यांच्याकडे आली. दरवर्षी सर्वात प्रथम झुंबराबाईचा प्रशासनातर्फे साडी, चोळी, बांगड्या, श्रीफळ देऊन सत्कार करून विजयी रथाची सुरुवात करीत असत. 

 12) *कोण होती झुंबराबाई*? झुंबराबाईच्या सासऱ्यांचे पूर्वज लातूर तालुका निलंगा औसा गावातील. हे कुटुंब संगमनेरला स्थायिक झाले आणि औसा गावातील असल्याने औसेकर नावाने परिचित झाले. पुढे औसक अवसक झाले. (झुंबराबाई भांबारे चे माहेर जुन्नर जि. पुणे येथील रहिवासी) झुंबराबाईचा मुलगा दत्तात्रेय औसक आणि मुलगी सावित्री औसक , तर पुढच्या पिढीत झुंबराबाईची 7 नातवंडे म्हणजे माधव, विलास, कैलास, रुक्मिणी, कमल, गुलाबबाई. आज त्यामध्ये लक्ष्मी हयात नाही.

क्रमश: